Шарҳи вазъи обу ҳаво ва пайомади омилҳои табиӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои моҳи майи 2025
Вазъи ҳарорати ҳаво ва боришот
Моҳи майи соли ҷорӣ дар ҷумҳурӣ ҳавои гарм ва норасоии боришот мушоҳида гардид. Одатан, дар ҷумҳурӣ моҳи май бо намнокии нисбатан бештар фарқкунанда аст, аммо имсол шароити обу ҳаво аз меъёрҳои иқлимӣ фарқ карда, ҳавои ғайримуқаррарӣ мушоҳида шуд.
Ҳарорати миёнаи моҳонаи ҳаво дар ҷумҳурӣ аз меъёри иқлимӣ 3-6º баландтар ба қайд гирифта шуда, дар ноҳияҳои водибуда 25+29º гарм (меъёр 20+25º гарм), дар доманакӯҳо +220 гарм (меъёр 16+17º гарм), дар ноҳияҳои кӯҳӣ 15+20º гарм (меъёр 12+16º гарм), (Деҳавз +11º гарм, меъёр +9º гарм, Дарвоз +24º гарм, меъёр +19º гарм, Ҳумроғӣ +22º гарм, меъёр +15º гарм), дар ноҳияҳои баландкӯҳӣ 4+8º гарм (меъёр 1+5º гарм)-ро ташкил намуд.
Дар давоми моҳи май ҳарорати рӯзонаи ҳаво дар водиҳо аз 27+32º то 33+38º гарм, дар ноҳияҳои ҷанубии вилояти Хатлон то 40+42º гарм шуда, ҳарорати шабонаи ҳаво тағйир ёфта аз 15+20º то 22+27º гарм мушоҳида шуд. Дар ноҳияҳои кӯҳӣ бошад ҳарорати рӯзонаи ҳаво аз 19+24º то 25+30º гарм (дар н.Дарвоз то 33+35º гарм), шабона аз 4+9º гарм то 10+15º гарм (дар н.Дарвоз то 16+21º гарм), дар шарқи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон шабона аз 0-5º хунук то 1+6º гарм, рӯзона бошад аз 7+12º то 14+19º гарм ба қайд гирифта шуд.
Миқдори моҳонаи боришот дар ҷумҳурӣ аз меъёри иқлимӣ кам мушоҳида гардида, чунин арзёбӣ гардид: дар вилояти Хатлон 0-7%, дар вилояти Суғд 26-83% , дар Ноҳияҳои тобеъи ҷумҳурӣ 1-40% , дар Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон 0-64% (дар м.Ирхт, 79%)-и меъёри иқлимиро ташкил намуд.
Давраи рӯзҳои 1-3, 8-11, 17-27 май дар ноҳияҳои алоҳидаи НТҶ, вилоятҳои Хатлон ва Суғд шиддатёбии вазиши шамол бо суръати то 19-24м/с ва чангу ғубор ба амал омада буд.
Рӯзҳои 1-3, 8-11, 13, 18-19, 22, 24, 26-31 май дар ноҳияҳои алоҳидаи НТҶ, вилоятҳои Хатлон ва Суғд раъду барқ ва боридани жола ба қайд гирифта шуд.
Вазъи обшиносӣ
Давоми моҳи майи соли ҷорӣ дар натиҷаи болоравии ҳарорати ҳаво дар дарёҳои асосии ҷумҳурӣ баландшавии сатҳи об мушоҳида гардид.
Сарфи миёнаи моҳонаи об давоми моҳ дар ҳавзаи дарёҳои Панҷ, Вахш, Зарафшон ва Исфара дар ҳад ва аз меъёр зиёд (105-268 %) мушоҳида гардид. Дар дарёи Қаратоғ ин нишондиҳанда аз меъёр кам (79%) ба қайд гирифта шуд. Обнокӣ дар дарёи Қизилсӯ (ҷанубӣ) аз меъёр кам (27%), дар ҳавзаи дарёи Кофарниҳон низ ин нишондиҳанда аз меъёр кам (69%) ба мушоҳида расид.
Ҳаҷми оби обанбори Норак дар давоми моҳ 845 млн. м3 зиёд гардида, санаи 31 майи соли ҷорӣ 7262 млн. м3–ро ташкил дод, ки нисбат ба ҳамин давраи соли гузашта 254 млн.м3 кам мебошад.
Ҳаҷми оби обанбори Қайроққум дар давоми моҳ 79 млн.м3 кам гардида, санаи 31 майи соли равон 3384 млн.м3 –ро ташкил дод, ки нисбат ба ҳамин давраи соли гузашта 113 млн.м3 кам мебошад.
Дурустии пешгӯиҳои обшиносӣ дар моҳи майи соли 2025 дар умум 86% -ро ташкил намуда, нисбати ҳамин давраи соли 2024 (соли 2024- 85%), 1% баланд ба қайд гирифта шуд.
Вазъи агрометеорологӣ
Моҳи май дар ҷумҳурӣ ҳавои гарм ва хушк бартарӣ дошта, намнокии миёнаи нисбии ҳаво 36-65% мушоҳида гардид. Давомнокии нурпошии офтоб ба ҳисоби миёна дар ҷумҳурӣ 6-10 соатро ташкил намуд.
Шамол: шамоли вазишаш мӯътадил бартарӣ дошта, танҳо рӯзҳои алоҳида дар баъзе ноҳияҳо шиддатнокии вазиши шамол бо суръати то 15-24м/с ба қайд гирифта шуда, дар бештари ноҳияҳои НТҶ ва вилояти Хатлон чангу ғубор мушоҳида шуд.
Шароити агрометеорологӣ: дар давоми моҳи май ҳавои гарм бартарӣ дошт, аммо махсусан дар даҳрӯзаи дуюми моҳ ҳавои гарми ғайримуқаррарӣ мушоҳида шуда, дар ноҳияҳои водию-доманакӯҳӣ то 35+41° гарм, дар ноҳияҳои кӯҳӣ то 27+32° гарм, дар ноҳияҳои баландкӯҳӣ то 14+19° гарм ба қайд гирифта шуд.
Дар вилояти Хатлон (водиҳо) дар заминҳои пахта марҳилаи “Кушодашавии барги 5-ум” (м.Айвоҷ, н.Панҷ, ш. Бохтар) ба қайд гирифта шуда, аммо аз сабаби чангу ғубор ва ҳарорати баланд дар рӯзҳои алоҳида (40+42° гарм) афзоиши пахта суст шуда, баландии пахта 12-20 см-ро ташкил намуд. Дар стансяи агрометеорологии Ҳисор марҳилаи “Кушодашавии барги 5-ум” бо баландии 10 см мушоҳида гардид. Дар вилояти Суғд дар охири моҳ марҳилаи “Кушодашавии барги 8-ум” мушоҳида шуда, баландии пахта 17 см (ш.Бустон) ба қайд гирифта шуд. Вазъи кишти пахта дар баъзе ноҳияҳо асосан хуб ва дар баъзе ноҳияҳо қаноатбахш арзёбӣ мегардад.
Дар водиҳои вилояти Хатлон ғалладонагиҳои зимистона дар марҳилаи “Нимдумбул”, "Думбул", дар м.Айвоҷ "Пухтани пурра" мушоҳида шуда, баландии растаниҳо 50-92см (ш. Бохтар, м.Эсанбой)-ро ташкил намуд. Дар қитъаҳои обёришавандаи водии Ҳисор дар заминҳои гандуми зимистона марҳилаҳои “Нимдумбул”, "Думбул" ба қайд гирифта шуда, баландии растаниҳо 80 см мушоҳида гардид. Дар водии Рашт охири моҳ дар ғалладонагиҳои зимистона марҳилаи “Гулкунӣ” бо баландии 90 см идома дорад. Дар вилояти Суғд марҳилаи “Гулкунӣ” ба қайд гирифта шуда, баландии растаниҳо 56 см (м.Сангистон)-ро ташкил менамояд. Дар ноҳияҳои кӯҳӣ дар баландии 2000 метр аз сатҳи баҳр, дар гандуми баҳорӣ марҳилаи "Найчазанӣ" мушоҳида гардида, баландии растаниҳо 36 см (м.Бӯстонобод) ба қайд гирифта шуд. Дар стансяи Лахш дар заминҳои гандуми зимистона марҳилаҳои “Ташаккулёбии решабандии зироат”, “Панҷазанӣ” мушоҳида гардида, баландии растаниҳо 15 см ба қайд гирифта шуд.
Дар ноҳияҳои водию-доманакӯҳӣ рушди дарахтони мевадиҳанда ба қайд гирифта шуд. Дар меваҳои донакдор марҳилаи “Пухтан” ва ҷамъоварии ҳосили зардолу, себ, олуча идома дорад. Дар меваҳои тухмдори минтақаҳои водию-доманакӯҳӣ марҳилаҳои “Ташаккул, афзоиш ва пухтан” (дарахти себ, нок ва биҳӣ) ба қайд гирифта шуд. Дар дарахтони тути водиҳо марҳилаҳои “Кушодашавии барги 20-ум”, “Пухтани мева”, “Ҷамъоварии ҳосил” (водии Ҳисор, шаҳри Бохтар, м.Айвоҷ) ба қайд гирифта шуда, дар водиҳо буридани шохаҳо барои ғизодиҳии пилла идома дорад. Дар дарахтони себи водии Рашт марҳилаи "Башаклдарории мева" ба қайд гирифта шуд. Дар дарахтони зардолу ва себи вилояти Суғд марҳилаи “Башаклдарории мева” (м.Сангистон, ш.Бӯстон, ш.Панҷикент,ш. Истравшан) мушоҳида гардид. Вазъи дарахтони мевадиҳанда асосан дар ноҳияҳои алоҳида хуб аст.
Баландии алафҳои нимбуттагӣ дар чарогоҳҳои минтқаҳои ҷанубии ҷумҳурӣ 30-42 см (стансияи Эсанбой)-ро ташкил дод. Гузаронидани ҳайвонот ба чарогоҳҳои тобистона, ҷамъоварии алаф ва интиқоли хӯрок ба пойгоҳҳои зимистонгузаронии чорво (м.Ганҷина, м.Эсанбой) идома дорад. Дараҷаи поймолшавии чарогоҳ ва ҳолати алафи чарогоҳӣ дар охири моҳ 3 баллро ташкил менамояд.
Сабзиш ва рушди алафҳои чарогоҳӣ дар ноҳияҳои кӯҳӣ, ки дар баландии 1900-2000 метр аз сатҳи баҳр (м.Бустонобод) ҷойгиранд, идома дошта, баландии алаф 72-80 см-ро ташкил менамояд.
Дар чарогоҳҳои баландкӯҳҳои ноҳияҳои ғарбии Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон афзоиши алафҳо (м. Ҷавшангоз) аз сабаби ҳарорати пасти шабона (2-3° хунук) бо суръати суст идома дошта, баландии алафҳо 5-8 см-ро ташкил менамояд.
Вазъи барфу яхсанҷӣ ва зуҳуроти селӣ
Ҷиҳати иҷрои банди 6.4.-и “Барномаи давлатӣ оид ба омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030” - “Баланд бардоштани сатҳи огоҳии аҳолӣ барои мутобиқгардонӣ дар шароити тағйирёбии иқлим” дар рафти таҳлили маълумоти ҳавошиносӣ ва захираи барф дар минтақаҳои кӯҳӣ ва доманакӯҳии кишвар хатари зуҳуроти тарма ва сел пешгӯӣ карда мешавад.
Дар давоми моҳи майи соли ҷорӣ оид ба сар задани зуҳуроти селӣ 10 пешгӯӣ бо давомнокии 21 шабонарӯз пешниҳод карда шуд, ки дар ин давра 4 ҳолати зуҳуроти селӣ ба қайд гирифта шуд.
Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки бинобар сабаби камбориш омадани моҳи майи соли 2025 нисбат ба моҳи майи соли 2024 зуҳуроти селӣ 125 ҳолат (33 маротиба) кам ба қайд гирифта шудааст, яъне дар моҳи майи соли 2024, 7 пешгӯӣ оид ба раванди хавфи зуҳуроти селӣ бо давомнокии 18 рӯз пешниҳод шуд, ки дар ин давра 129 ҳолати зуҳуроти селӣ ба қайд гирифта шуда буд.
Дар доираи нақшаи чорабиниҳои қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2023, №407, бахшида ба “Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва “Форуми пиряхҳо” 1000 адад бюллетену брашураҳо, журнали пиряхҳо ва дигар маводи иттилоотии тақсимотӣ чоп гардида, китоби “Атласи кӯлҳои пиряхии Тоҷикистон” таҳия ва нашр карда шуд.
Ҷиҳати амалӣ намудани банди 2.4 -и “Барномаи давлатӣ оид ба омӯзиш ва ҳифзи пиряҳои Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030” ҳамзамон, бахшида ба “Соли 2025 - Соли байналмилалаии ҳифзи пиряхҳо” мутахассисони соҳавӣ корҳои таҳқиқотӣ ва экспедитсиониро дар пиряхи ГГП-и ҳавзаи дарёи Зарафшон ба роҳ монданд. Бояд қайд намуд, ки дар доираи экспедитсияи мазкур аввалин маротиба тавозуни зимистона (зимний масса баланс) дар пиряхи зикршуда гузаронида шуд.
Санаи 29 майи соли 2025 дар ҳошияи баргузории Конференсияи байналмиллалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар Агентии обуҳавошиносии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Форуми минтақавӣ оид ба мониторинги пиряхҳо ва криосфера дар Осиёи Марказӣ» бо иштироки намояндагони Ҳукумат ва Парлумони Ҷумҳурӣ, роҳбарони Хадамотҳои обуҳавошиносии кишварҳои Осиёи Марказӣ, ташкилотҳои байналмиллалӣ, коршиносони масоили обу иқлим, намояндагони вазорату идораҳои ҷумҳурӣ ва ВАО баргузор гардид.
Яке аз нуқтаҳои муҳими Форум бо сарпарастии Созмони Умумиҷаҳонии Обуҳавошиносӣ ва мусоидати дигар шарикони рушд дар шаҳри Душанбе таъсис додани Маркази ҳамоҳангсозии минтақавӣ оид ба яхшиносӣ муҳим дониста шуда, ҳамчунин атрофи ташаббуси Тоҷикистону Фаронса “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ 2025-2034” ва дигар мавзуъҳои мавриди таваҷҷуҳи муштарак табодули судманди афкор сурат гирифт.
Дар доираи чорабинӣ вохӯриҳои дуҷонибаи роҳбарони Хадамотҳои обуҳавошиносии Осиёи Марказӣ баргузор гардид, ки дар рафти онҳо масъалаҳои ҳамкориҳои минбаъда дар самти табодули таҷриба байни кишварҳои минтақа дар соҳаи мониторинги пиряхҳо, ҳифзи захираҳои обӣ ва мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим матраҳ гардиданд.
Вазъи мониторинги муҳити зист
Мувофиқи мушоҳидаҳои сифати ҳаво дар моҳи майи соли 2025 нишондоди миёнаи моҳонаи моддаҳои ифлоскунандаи ҳавои шаҳри Душанбе чунин арзёбӣ гардид:
оксиди карбон (СО) 0,18 ҲМҒ (0,54мг/м3), оксиди нитроген (NO) 0,27 ҲМҒ (0,016мг/м3), дуоксиди нитроген (NO2) 1,12 ҲМҒ (0,045 мг/м3), дуоксиди сулфур (SO2) 0,14 ҲМҒ (0,007мг/м3), озон (O3) 1,9 ҲМҒ (0,057 мг/м3), зарачаҳои 10 мкр. (РМ-10) 2,68 ҲМҒ (0,161 мг/м3), зарачаҳои 2,5мкр. (РМ-2,5) 1,03 ҲМҒ(0,0036мг/м3), формалдегид (СН2О) 0,6 ҳадди муайяни ғилзат (0,0018 мг/м3), фенол (C6H6O)-0,3 ҲМҒ(0,0009 мг/м3) .
Натиҷаи мушоҳидаҳо нишон доданд, ки аз рӯи нишондоди миёнаи моҳона нишондоди озон, дуоксиди нитроген, зарачаҳои андозаашон 10 микрона ва зарачаҳои андозаашон 2,5 микрона аз меъёр баланд ва нишондоди озон (O3) -30 рӯз, зарачаҳои 10 мкр. (РМ-10) -27 рӯз, 1 маротиба баланд аз 5 ҲМҒ (санаи 8 май), 2 маротиба баланд аз 10 ҲМҒ (санаи 17,18 май) ва зарачаҳои андозаашон 2,5 мкр.(РМ-2,5)- 12 рӯз (санаҳои 1,2,8,9,10,17,18,19,20,21,23,24 май) ва дуоксиди нитроген (NO2) 10 рӯз аз меъёр баланд ба қайд гирифта шуда, нишондоди дигар моддаҳои мушоҳидашаванда дар ҳудуди меъёр қарор доштанд.
Нишондоди баландтарини моддаҳои таркиби ҳаво аз ҷумла, оксиди карбон (СО) 0,24 ҲМҒ (0,71 мг/м3), рӯзи 7 май, оксиди нитроген (NO) 0,5 ҲМҒ (0,03 мг/м3), рӯзи 16 май, дуоксиди нитроген (NO2) 1,57 ҲМҒ (0,063 мг/м3), рӯзи 16 май, дуоксиди сулфур (SO2) 0,44 ҲМҒ (0,020 мг/м3) рӯзи 16 май, озон (O3) 3,13 ҲМҒ (0,094 мг/м3) рӯзи 31 май, зарачаҳои андозаашон 10 мкр.(РМ-10) 14,6 ҲМҒ (0,877 мг/м3) рузи 17 май, зарачаҳои андозаашон 2,5 мкр.(РМ-2,5) 2,23 ҲМҒ (0,078 мг/м3), рӯзи 18 май, формалдегид (СН2О) 1,3 ҲМҒ (0,004 мг/м3) рӯзҳои 5,7,16 май, фенол(C6H6O) 0,33 ҲМҒ (0,001 мг/м3) санаи 10 май ба қайд гирифта шуд.
Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки нисбати моҳи апрел дар моҳи май нишондоди оксиди карбон, дуоксиди сулфур, озон, зарачаҳои 10 мкр. зарачаҳои 2,5мкр ва формалдегид (СН2О) каме баланд мушоҳида шуд.
Нисбати ҳамин давраи соли гузашта бошад, нишондоди дуоксиди нитроген, дуоксиди сулфур, озон, зарачаҳои 10 мкр, зарачаҳои 2,5 мкр, формалдегид каме баланд, нишондоди оксиди карбон ва оксиди нитроген паст ба қайд гирифта шуд.
Дар давоми моҳи май 2 ҳолати ифлосшавии баланд аз рӯи нишондоди зарачаҳои 10 мкр. (РМ-10) дар мавриди хокбориши санаи 17- 18 май ба қайд гирифта шуда, ҳолати ниҳоят баланди ифлосшавии ҳавои шаҳр мушоҳида нагардид.
(Ҳолати баланди ифлосшавии ҳаво дар мавриди аз 10 маротиба ва ҳолати ниҳоят баланди ифлосшавии ҳаво бошад 50 маротиба аз меъёр баланд будани моддаҳои ифлоскунандаи таркиби ҳаво пешниҳод мегардад).
Сабаби баланд будани нишондоди зарачаҳои андозаашон 10 мкр (РМ-10) ва озон ин омилҳои метеорологӣ (самту суръати шамол, хокбориш, кам будани боришот, инверсияи ҳароратӣ) ва антропогенӣ (партовҳои нақлиётӣ, корхонаҳои саноатӣ, корҳои сохтмонӣ) арзёбӣ мегардад.
Нишондоди афканишот аз 0,015 то 0,017 мР/с дар давоми моҳ мушоҳида гардида мувофиқи меъёр буд.
Эзоҳ:
ҲМҒ- ҳадди муайяни ғилзат.
мг/м3 милиграм дар 1 метри кубӣ.
ИБ- ифлосшавии баланд. (высокое загрязнение,ВЗ)
мР/с- милирентген соат.
мкр-микрон.
Ҳолати баланд (ИБ)-аз 10 маротиба баланд.
Ҳолати ниҳоят баланд(НБ)-аз 50 маротиба баланд.
